Vượt núi, băng rừng tìm lại giống lúa quý

Giống lúa quý thất truyền

Nhắc đến bà Hồ Thị Con, nhiều người trong xã, trong huyện, thậm chí cả tỉnh, cả nước đều biết khi bà là người phụ nữ đầu tiên dám phá bỏ tục “nối dây” (tập tục người phụ nữ Vân Kiều có chồng mà chẳng may người chồng chết trước thì họ sẽ phải tiếp tục làm vợ của anh hoặc em trai chồng).

Giống lúa Chà Và và nếp đen là những giống lúa bản địa của người Vân Kiều nhưng nó đã bị thất truyền. Một phần nguyên nhân là do một thời gian dài qua, người Vân Kiều ở Trường Sơn thiếu đất để trỉa lúa, do phần lớn đất đai đều do các nông lâm trường quản lý. Hiện nay, xã đã được UBND tỉnh cắt gần 4.000ha đất cho bà con sản xuất. Với việc tìm lại giống quý của bà Con, sắp tới UBND xã họp cùng các già làng, trưởng bản để quy hoạch cụ thể diện tích đất để trồng và phát triển giống lúa này để xóa đói, giảm nghèo cho người dân và lưu giữ nét bản sắc văn hóa của dân tộc Vân Kiều.

Năm nay bà Hồ Thị Con (59 tuổi), đã nghỉ hưu. Tưởng rằng, ở cái tuổi này, bà Con sẽ yên tâm nghỉ ngơi, vui vầy với con cháu. Nhưng cái “bụng” của bà vẫn chưa yên, cái chân buộc phải đi vì có một việc, khi còn công tác bà luôn đau đáu. Đó là tìm lại 2 giống lúa bản địa quý hiếm của người Vân Kiều đã bị thất truyền. Bà Con kể rằng, xưa người Vân Kiều sống du canh, du cư khắp núi rừng Trường Sơn. Trong hành trình của mình, người Vân Kiều đã có 2 giống lúa và nếp rẫy phù hợp với đất đồi rừng, hạt gạo chắc mẩy, thơm dẻo vô cùng đó là giống lúa Chà Và và nếp đen. Khi người Vân Kiều được Nhà nước vận động sống định canh định cư, được cấp những giống lúa mới có năng suất cao hơn và do còn lại ít đất canh tác nên họ đã để thất truyền 2 giống lúa bản địa quý hiếm nói trên.

“Giống lúa Chà Và và nếp đen ngon, quý bởi nó có hạt to, béo, thơm dẻo và giàu chất dinh dưỡng. Ngày xưa người Vân Kiều cực khổ lắm, cuộc sống du cư, du canh nay đây mai đó nên rất thiếu thức ăn. Với hạt gạo Chà Và, hạt nếp đen người Vân Kiều nấu lên ăn kèm muối đâm nhuyễn với ớt rừng xanh, có thể ăn từ năm này qua tháng khác vẫn không ngán, vẫn thấy ngon. Hạt cơm càng nhai càng thấy béo vô cùng. Hàng chục năm không được ăn cơm, ăn xôi nấu từ hạt lúa Chà Và và hạt nếp đen nhưng mình vẫn không thể nào quên được, thế là quyết tâm đi tìm” – bà Con chia sẻ.

Một mình sang Lào tìm lại giống quý


Phụ nữ Vân Kiều sảy gạo nếp đen hông xôi đãi khách.  Ảnh: P.P

Năm 2014, nhận quyết định nghỉ hưu hôm trước, hôm sau bà Con đã chuẩn bị “cơm đùm, gạo bới”, một mình một chiếc xe máy lên đường. Thấy mẹ chuẩn bị hành trang cho một chuyến đi dài, các con bà có hỏi nhưng bà chỉ bảo đi thăm thú bà con, chứ không nói đi tìm lại giống lúa.

Chuyến đi đầu tiên, bà Con vào các huyện miền núi nơi có người Vân Kiều sinh sống ở Quảng Trị, Thừa Thiên - Huế. May mắn, bà Con tìm được giống lúa Chà Và ở  Hướng Hóa, Quảng Trị, tuy nhiên giống nếp đen vẫn bặt vô âm tính. Trở về lại nhà, bà Con cố nhớ lại, cố “định vị” lại xem trước đây có những người Vân Kiều nào ở Trường Sơn đi sinh sống ở nơi khác và đến chơi ở xã…

Nghĩ mãi, cuối cùng bà Con nhớ ra mình có một người bà con hiện đang sinh sống bên đất Lào nhưng cũng đã mất liên lạc hàng chục năm nay rồi. Chỉ là một manh mối nhỏ nhoi, nhưng hôm sau con cháu của bà Con lại thấy mẹ khăn gói lên đường. Từ xã Trường Sơn, chỉ bằng chiếc xe máy bà Con vượt hàng trăm cây số đường nhánh Tây Hồ Chí Minh, đường 20 Quyết Thắng đến cửa khẩu Cà Roòng  - Noọng Ma để qua đất Lào.

“Mất hết 2 ngày, cuối cùng tôi cũng tìm được nhà người bà con ở bên Lào. Chưa kịp hỏi thăm sức khỏe, mình đã hỏi người bà con về giống nếp đen. Mình đã mừng chảy nước mắt khi người bà con nói vẫn giữ được giống nếp đen. Bữa cơm tối hôm đó, người bà con đã nấu cho mình món xôi từ gạo nếp đen. Hàng chục năm trôi qua, cái hương vị của món xôi vẫn không hề thay đổi…”- bà Con kể lại.

Năm 2015, với hạt giống lúa, nếp đã từng thất truyền vừa được tìm lại, bà con đã trồng trên diện tích 2ha đất của gia đình. Vụ thu hoạch đó, bà Con tuốt về hơn 100 bao lúa vừa tẻ vừa nếp. Vậy là sau mấy chục năm vắng bóng, hạt lúa Chà Và, hạt nếp đen thực sự trở lại và hồi sinh trên mảnh đất quê hương của người Vân Kiều ở xã Trường Sơn. Bước vào mùa vụ năm 2016, từ 100 bao lúa Chà Và, nếp đen, bà Hồ Thị Con cung cấp hạt  giống cho bà con Vân Kiều dọc các bản: Bến Đường, Đá Chát, Chân Trôộng, Thượng Sơn, Trung Sơn, Khe Cát, Dốc Mây, Rìn Rìn... cùng sản xuất.