Kinh nghiệm của các nước trong quản lý sản xuất giống cây có múi

Trong lịch sử phát triển công nghiệp cam trên thế giới, người ta đã được chứng kiến 2 loại bệnh dịch nghiêm trọng nhất, đó là bệnh do virus Tristeza và bệnh Greening.

Greening, một trong những bệnh gây hại nguy hiểm nhất trên cây có múi. (Ảnh: ST)

Bệnh Tristeza đã từng tiêu diệt hàng chục triệu cây giống mỗi năm ở Châu Âu và Châu Mỹ trong những năm từ đầu thế kỷ đến những năm 60 thế kỷ trước. Đến nay, nhân loại lại chứng kiến bệnh dịch nghiêm trọng thứ 2, đó là bệnh Vàng lá gân xanh hay còn có tên là bệnh Huanglongbing (Vàng chồi) hoặc là bệnh Greening.

Sức tàn phá của bệnh Vàng chồi đã được chúng tôi liên tục thông báo trên Báo Nông nghiệp VN. Trong đó đã “Cảnh báo nguy cơ tàn lụi các vùng cây có múi và đề xuất cấp bách: Phát triển sản xuất cây có múi nóng, trong khi các vườn mới trồng đều nhiễm bệnh, nhiều vườn 100% số cây bị bệnh ngay từ trong vườn ươm. Các vùng cam lớn đang có nguy cơ bị tàn lụi”.

Qua chẩn đoán bệnh bằng các kỹ thuật sinh học phân tử, chúng tôi khẳng định rằng hiện nay ở tất cả các vùng cam nước ta đều tồn tại song song cả 2 bệnh hủy diệt trên. Nguy cơ tổn thất đã và sẽ rất lớn cho các vùng sản xuất. Chúng tôi rất hoan nghênh bài báo của ông Doãn Trí Tuệ và Trần Cao, số ra ngày 20/11 (Từ thực tế những vườn cam bệnh ở Nghệ An), một lần nữa báo động về thực trạng bệnh dịch cam ở Nghệ An và trên toàn quốc. Để hưởng ứng kêu gọi bức thiết của sản xuất, chúng tôi xin gửi đến độc giả một số kinh nghiệm quản lý giống sạch bệnh. Đây là những kinh nghiệm dù đã xưa cũ, nhưng vẫn đang còn thiết thực đối với chúng ta hôm nay.  

Kinh nghiệm Mỹ

Ngay từ năm 1917, ở Mỹ (California) đã thành lập Bộ môn chọn lọc mắt ghép cây có múi. Đến năm 1933, gần 60.000 cây có múi đã được đánh giá về năng suất, khoảng 10% trong số đó đã được chọn là cây khỏe, ưu việt, dùng để cung ứng khoảng 5 triệu mắt ghép cho người sản xuất. Nhưng do thiếu kỹ thuật chẩn đoán bệnh, hàng triệu mắt ghép chọn lọc từ những cây có vẻ khỏe mạnh nhưng thực tế đã bị nhiễm bệnh là nguyên nhân lây lan rất nhiều bệnh virus và các bệnh tương tự virus. Năm 1933, tiến sỹ Fawcett H.S đã phát hiện ra nguyên nhân của bệnh vảy sừng (Psorosis) ở cây có múi, một bệnh nguy hiểm ở California lúc đó, là do virus gây ra. Năm 1945, Wallace J.M đã phát triển phương pháp chẩn đoán bệnh virus này một cách hiệu quả để đánh giá cây sạch bệnh một cách chính xác.

Năm 1937, Bộ Nông nghiệp bang California đã thành lập Văn phòng dịch vụ vườn ươm. Từ đó chương trình đánh dấu cây và đăng ký các cây mẹ có múi ưu việt sạch bệnh đã được hình thành lần đầu tiên ở Mỹ. Đến nay, thiết bị và phương pháp chẩn đoán đối với hầu hết các bệnh ở cây có múi đã có trong tay nhà nước và các công ty kinh doanh cành, mắt ghép. Tất cả cành mắt ghép do các công ty Mỹ bán ra hiện nay đều được lấy từ các cây vi ghép, cây từ phôi hạt vô tính đã qua vi ghép, cây được bảo quản cách ly và tất cả đều có chứng chỉ sạch bệnh.  

Kinh nghiệm Tây Ban Nha

Tây Ban Nha là một trong các nước xuất khẩu các sản phẩm quả có múi đứng đầu thế giới. Đến những năm cuối của thập kỷ 60, bệnh virus Tristeza và các bệnh khác đã gần như phá hủy công nghiệp cam quýt của nước này. Khoảng 800 vườn ươm khác nhau ở khắp đất nước đã gây rất nhiều khó khăn cho khâu kiểm dịch do họ nhân giống từ các vật liệu đã nhiễm bệnh.

Sau đó, để kiểm soát nghiêm ngặt vật liệu nhân giống, Tây Ban Nha chỉ cho phép 13 vườn ươm được hành nghề với các vật liệu nhân giống đã được cấp chứng chỉ. Năm 1975, Navarro và cộng sự đã dùng kỹ thuật vi ghép đỉnh sinh trưởng để tạo vật liệu sạch bệnh virus. Bằng kỹ thuật này, khoảng 90 loại giống cây có múi khác nhau đã được làm sạch bệnh và cung cấp nguồn mắt ghép cho công nghiệp nhân giống. Nhờ đó, một lần nữa nước này lại khôi phục vị trí dẫn đầu về xuất khẩu quả có múi. Kinh nghiệm cốt yếu của Tây Ban Nha là tổ chức các trạm phòng dịch và vườn ươm cách ly chuyên trách cấp nguồn cành mắt ghép sạch bệnh cho cả nước.  

Kinh nghiệm Trung Quốc

Từ năm 1979, nghề trồng cây có múi ở Trung Quốc đã được khôi phục mạnh mẽ nhờ cải tổ kinh tế và nhờ thực hiện nghiêm ngặt 10 điều chỉ dẫn của Lin K.S về sản xuất giống cây có múi sạch bệnh ở hầu hết các tỉnh (xem 10 điều chỉ dẫn ở phần sau). Thực hiện 10 điều chỉ dẫn này, Trung Quốc đã huy động chiến dịch diệt trừ cây bệnh và vườn bệnh, các vùng có khoảng 50% số cây nhiễm bệnh được coi là vùng nóng phải chặt phá bỏ hoàn toàn, kèm theo phun thuốc diệt trừ các côn trùng truyền bệnh. Chiến dịch điều tra và diệt cây bệnh được thực hiện thường xuyên. Các vườn cây mẹ và vườn ươm cách ly bằng nhà lưới đã được xây dựng. Hệ thống vườn ươm và vườn cây mẹ của các tỉnh trồng cam quýt chính ở Trung Quốc như Phúc Kiến, Quảng Đông, Quảng Tây đã bảo đảm giống sạch bệnh cho sản xuất, đặc biệt là sạch các bệnh nguy hiểm như vàng chồi (greening), tristeza, loét (canker) và nấm rễ (phytophthora).

10 điều chỉ dẫn, đó là:

1. Hình thành vườn ươm hoặc vườn cây ít nhất là ở cách vườn đã nhiễm bệnh 5-8 km. Diệt tất cả các cây có múi mắc bệnh trong bán kính 5-8 km xung quanh vườn ươm.

2. Sử dụng nước nóng để xử lý hạt gốc ghép (56oC trong 50 phút).

3. Sử dụng chồi đã khử trùng (49oC trong 50 phút) hoặc lấy mắt ghép từ cây sạch bệnh có nguồn gốc từ phôi vô tính.

4. Áp dụng các biện pháp kiểm dịch để bảo vệ vườn ươm và khu nhân giống bằng cấm nhập giống từ bên ngoài vào vùng nhân.

5. Bảo vệ vườn ươm và khu nhân giống bằng hàng rào hoặc rào chắn gió và tạo cửa 2 lớp. Giữa 2 cửa để khoảng đủ rộng để làm sạch giày, dép, thay quần áo, mũ để tránh vii sinh vật và vectors lọt vào.

6. Tránh để khách vào nhà trừ khi họ khử trùng giày dép và mang quần áo đặc biệt.

7. Khử trùng dụng cụ và dao kéo và kiểm tra chất lượng nước tưới.

8. Luôn ngăn cách giữa khu vực vườn ươm cũ với khu vực vườn ươm mới và vườn cấp 1.

9. Quan sát thường xuyên và phải diệt ngay các cá thể nhiễm bệnh (greening, canker, phytophthora...).

10. Phân phối giống sạch bệnh trong túi bầu đặc biệt có ghi tên giống và gốc ghép.

Quy định quốc tế (theo FAO và IBPGR)

Hướng dẫn kỹ thuật về di chuyển an toàn nguồn gen cây có múi được quy định như sau:

Vật liệu cần được thu thập, xử lý và vận chuyển thận trọng tránh sự lây lan của sâu bệnh hại.

Không di chuyển nguồn gen dưới dạng cây có rễ.

Khi có thể, nguồn gen của các giống nên được di chuyển bằng hạt.

Chỉ di chuyển các cơ quan dinh dưỡng của cây sau khi đã qua các khâu xử lý và kiểm tra bệnh cẩn thận.

Toàn bộ nguồn gen phải được thu thập từ các cây khỏe.

Nếu có thể, vật liệu cần được lấy từ bộ sưu tập cây khỏe, phải được lấy từ những vùng an toàn nhất, sau đó qua các khâu kiểm tra, xử lý bệnh.

Tránh thu thập nguồn gen từ những vùng không an toàn bệnh dịch.

Trong trường hợp vật liệu buộc phải lấy từ vùng nhiễm bệnh mà chưa có phương pháp kiểm tra hoặc không có hoặc có ít thông tin về xuất xứ của cây thu thập thì sau khi đã thu thập cần áp dụng bổ sung 1 chu trình xử lý bệnh và lưu giữ cây trong điều kiện có thể giám sát được.

Vật liệu được lấy từ 1 trung tâm, đã qua chu trình xử lý và kiểm tra bệnh thích hợp, cũng cần được lưu giữ ở diện hẹp hoặc cách ly ít nhất là 3 đợt phát chồi trước khi đưa ra diện rộng.

Chương trình bảo quản và giám định nguồn gen sạch bệnh

Các quy định bảo quản nguồn gen sạch bệnh được chia thành 4 cấp vườn:

1. Vườn giống gốc sạch bệnh cấp 1: Trong nhà lưới.

2. Vườn giống gốc cấp II: Trong nhà lưới hoặc ở nơi cách ly không gian nghiêm ngặt.

3. Vườn mẹ nhân giống mắt ghép: Trong nhà lưới hoặc ở nơi cách ly không gian nghiêm ngặt.

4. Vườn ươm được đăng ký.

Vườn giống gốc cấp I cho sản xuất thương mại

Thường được quản lý bởi nhà nước, gồm các cây sạch bệnh được cung cấp từ chương trình kiểm dịch và nguồn gen sạch được chứng nhận là sạch bệnh và có chất lượng cao. Vườn giống gốc cấp I được bảo quản trong điều kiện nhà lưới, là nguồn giống cung cấp mắt ghép cho vườn giống gốc sạch bệnh cấp II.

Vườn giống gốc sạch bệnh cấp II

Có thể do tư nhân hoặc nhà nước quản lý, được bảo quản trong nhà lưới. Vườn giống gốc sạch bệnh được trồng trong nhà lưới nhằm tránh tác nhân truyền bệnh. Các cây giống gốc chỉ được phép sử dụng như là nguồn mắt ghép sau khi cây đã ra quả, chứng tỏ cây là giống chuẩn.

Vườn nhân giống mắt ghép

Cây giống trong vườn này thường được nhân giống trực tiếp từ các vườn giống gốc. Từ một số lượng hạn chế cây giống gốc, thông qua vườn nhân giống mắt ghép cho phép nhân lên số lượng lớn cành mắt ghép chất lượng cao. Vườn nhân mắt ghép được xây dựng trong nhà lưới. Cây trong vườn nhân giống cần được theo dõi và kiểm tra định kỳ.

Ba cấp vườn trên đây gọi là các vườn cây mẹ, dưới đây là các vườn ươm:

Vườn ươm được cấp chứng chỉ: Mắt ghép nhân giống trong vườn ươm phải được lấy từ Vườn nhân mắt ghép hoặc Vườn giống gốc trên đây. Vườn ươm có thể được xây dựng trong điều kiện nhà lưới hoặc trên đồng ruộng cách ly không gian nghiêm ngặt.