Tập trung cá bằng thả chà

Tập trung cá bằng "thả chà" là một "sáng tạo đặc biệt" của ngư dân từ hàng trăm năm nay. Hiện nay mặc dầu đã có máy Sonar mang lại độ tin cậy cao trong việc thăm dò đàn cá nhưng nhiều ngư dân ở các địa phương trong nước vẫn áp dụng phương pháp tập trung cá bằng “thả chà” khá hiệu quả trong đó có ngư dân Bà Rịa-Vũng Tàu.

Tập trung cá bằng thả chà là một công việc vừa mang tính "khoa học" độc đáo, vừa mang tính truyền thống, dân dã… Là việc tạo thành một "vùng rạn nhân tạo" để làm nơi cho cá ở rồi sau đó dùng lưới đánh bắt. Nét đặc trưng và độc đáo của nghề này là ngư dân có thể di chuyển những "vùng rạn nhân tạo" lên - xuống - vô - ra - lộng - khơi… tùy thích để "đón lỏng" những đàn cá khi di chuyển theo mùa vụ. Một cây chà thả đúng kỷ thuật phải hội đủ các yếu tố: Vị trí chà phải nằm ở vị trí thường là lộ trình di chuyển của cá; Mực nước nơi thả chà phù hợp với ngư cụ khai thác; Đứng trên thuyền nhìn xuống chà có bóng râm rộng, tròn, kín đậm..là lý tưởng trong việc dụ cá đến tập trung. Nghề thả chà được phân chia thành bốn công đoạn chính sau:

1. Thiết kế cội chà. Phần này khá đơn giản. Ngư dân chọn từ 5 đến 7 cây tre thật dài và thật thẳng nhưng phải là loại tre nhặt mắt, đặc ruột, rồi dùng dây rừng hoặc dây mây có độ dẻo và độ bền tốt, bó chặt chúng lại. Cứ từ 1 đến 1,2m là có một ruột dây bó ngang, suốt từ gốc tới ngọn. Kế đến, người ta dùng khoảng 10 đến 15 gốc tre có độ dài bằng nhau, mỗi gốc dài chừng 3m, đem bó ốp xung quanh gốc cội chà để gia cố và tăng cường thêm sức nổi của cây chà.

Ở nuột dây cuối cùng sát với gốc cội chà được bện bằng một nuột dây rất to, bằng cổ chân người lớn, người ta "léo" vào đó từ 4 đến 5 cái "tai" (khoen) cũng bằng dây rừng, đường kính khoen khoảng 30cm dùng để buộc những sợi dây đá, giữ cho cây chà ít bị di chuyển trước những dòng hải lưu.

2. Đánh lá. Đánh lá (còn gọi là "bện" lá chà), đòi hỏi người tham gia phải chịu khó, cần mẫn và khéo léo… Vì vậy, nhiều nơi công đoạn này thường sử dụng lao động nữ, nhưng phải có người chỉ huy để kiểm tra và giám sát thường xuyên.Người ta chăng một sợi dây thừng dộ dài từ 20 đến 30 sải tay người lớn, to bằng cườm tay ra trên bãi biển. Sau đó dùng lá dừa được rọc lá và đước ngâm nước mặn lâu ngày trở đầu lại với nhau, gốc đấu vào giữa, ngọn lá tè ra hai bên, đặt lên giữa sợi dây thừng này làm nhiều chỗ, mỗi chỗ 5-6 lá cách nhau chừng hai gang tay, rồi dùng lạt mây bện, léo đều vào dây thừng; lấy dây thừng làm điểm tựa, làm trục trung tâm. Ở hai đầu dây thừng, người ta chừa ra một đoạn chừng một sải tay để khi thả chà, một đầu dây được buộc vào "tai" của cội chà, đầu còn lại buộc vào sọt đá, nặng cả tạ. Khi sợi dây chà được "tếch" xong, nó giống như một chiếc lông công khổng lồ được đặt nằm dài trên bãi biển. Khi đã hoàn chỉnh dây lá, người chỉ huy hướng dẫn cho đám thợ cuộn gọn nó lại theo cách cuốn chiếu để dễ bề vận chuyển ra thuyền chờ ngày thả chà và tiếp tục cho làm tiếp các dây khác.

3. Làm đá. Làm đá là một công đoạn khá nặng nhọc, vất vả nên thường được phân công cho đám trai tráng khỏe mạnh, lực lưỡng đảm nhận. mỗi sọt đá nặng cả tạ .Sau đó, họ dùng các loại dây rừng có độ bền, độ dẻo và chịu nước tốt, đánh thành 2 chiếc niền một lớn, một nhỏ lồng vào nhau như xích chó: niền lớn để dựng các hòn đá, niền nhỏ dùng làm "khoen" để buộc dây lá vào khi thả chà.

4. Thả chà. Khi đã hoàn thiện 3 khâu trên thì cũng có nghĩa là người chủ nghề đã hoàn tất mọi công tác chuẩn bị. Tuy nhiên, xét về tính chất công việc và quy trình thả một cây chà thì đến đây chỉ mới hoàn thành một nửa công việc mà thôi, bởi phần thả chà mới là phần quan trọng nhất, quyết định cho mọi việc sau này. Cũng vì vậy mà trước lúc thả chà, người chủ nghề thường có tục xem ngày, giờ "động thủy", kèm theo đó là một ít lễ vật như: hương-đèn, bông-chuối, chè-xôi, trái cây… để cúng "thủy thần", cầu mong cho chà được an toàn dài lâu, cá "đứng" nhiều, nghề nhà làm được nhiều cá…

Ngày thả chà, người chủ nghề thường huy động, mượn hoặc thuê thêm lao động và ghe thuyền thì mới đủ sức làm, bởi khâu nào cũng nặng và đòi hỏi nhiều người; chỉ riêng các vật liệu làm chà thôi cũng có thể chở đến 2-3 thuyền và kỹ thuật thả chà là cả một quá trình tích lũy kinh nghiệm nhiều năm. Các thao tác cơ bản khi thả một cây chà xuống nước gồm các phần sau đây: Đầu tiên là phần "xuống đá": Sau khi xác định tâm điểm của cây chà đứng ở vị trí nào, người ta tiến hành xuống đá (tức là thả đá xuống đáy biển) xung quanh tâm chà theo hướng đông-tây-nam-bắc. Mỗi cây chà kéo theo một chuỗi lá và 2-3 sọt đá có tổng trọng lượng trên-dưới 300kg "trấn giữ" ở bốn góc chà thay cho bốn cái neo, tạo thế "chân kiền" vững chãi cho chà. Sau đó, người ta tập trung lực lượng đông người sang chiếc thuyền chở cội chà, rút thật căng các dây chà ở bốn góc rồi buộc nó thật chặt vào bốn "cái tai" đã làm sẵn ở gốc cội chà. Khi mọi việc đã đâu vào đó, họ hò nhau đẩy nguyên cây chà toàn tre là tre nặng cả tấn vọt ra khỏi thuyền, lao ầm xuống nước. Chừng mười phút sau khi cây chà đã đứng thẳng, vuông góc với mặt nước, chỉ còn nhô lên trên mặt biển chừng vài mét, người ta lấy một nùi lá chà bó chặt vào ngọn chà như một cái tổ quạ để các tàu thuyền lạ qua lại dễ quan sát, nhận biết nơi đây có chà mà tránh né, khỏi đâm vào chà. Thế là xong! Những cây chà đạt các yếu tố kỹ thuật thì chỉ chừng mười bữa, nửa tháng sau ngày thả là có "cá đứng" (cá đến ở) và có thể tổ chức khai thác, đánh bắt được.

Lịch thả chà thường bắt đầu từ tháng giêng, tháng hai Âm lịch và tổ chức khai thác, đánh bắt cho đến cuối tháng bảy (ÂL). Chà đã trở thành "ngôi nhà chung" của nhiều loại cá, nhiều nhất là cá nục. Ở những cây chà khơi còn có cả những loại cá như: cá mướp, cá "nục sồ" to như cán rựa, cổ tay. Hai loại cá này thường "đứng" sâu dưới đáy chà nên khó phát hiện và khó đánh bắt. Nhưng khi biển lặng, trời êm chúng có thể bựt nổi lên trên rất dễ đánh. Và khi đã đánh bắt được chúng thì phải nói là… "đầy ghe, khẳm thuyền", hiệu quả kinh tế rất cao!…Một chủ mành chà mỗi năm thường thả từ 1 đến 2 cây chà. Những hộ khá giả có thể thả 3-4 cây. Theo thời giá hiện nay, tổng chi phí cho mỗi cây chà khoảng từ 7 đến 10 triệu đồng (chưa tính công lao động). Tuy nhiên, nếu… "phải trời, phải nước" cá "đứng" nhiều thì chỉ cần năm, mười bữa, nửa tháng là có thể… "dư vốn, dư lời"!